Taner Aktaş’ın Anlatımıyla: Düşünen Okur Olmanın Yolculuğu ve Bilişsel Akademi’de Eleştirel Okuma Eğitimi
🧭 GİRİŞ: “Hocam, Okuyorum Ama Anlamıyorum…”
Bu cümleyi o kadar çok duydum ki artık ses tonundan bile öğrencinin nerede zorlandığını tahmin edebiliyorum.
Yıllardır sınıflarda, seminerlerde, atölyelerde aynı soruyla karşılaşıyorum:
“Hocam, çok okuyorum ama anladığımı hissedemiyorum.”
Bu durumun nedeni çoğu zaman “okuma isteksizliği” değil; okuma bilincinin eksikliğidir.
Okumak, sadece kelimelere göz gezdirmek değildir; düşünmek, sorgulamak, yorumlamak ve gerekirse karşı çıkmaktır.
Yani, okumak bir beyin eylemidir.
İşte biz Bilişsel Akademi’de bunu öğretmeye çalışıyoruz:
Sadece okumayı değil, anlamayı, analiz etmeyi ve eleştirmeyi.
Çünkü okuma hızını artırmak, anlamı yitirdiğiniz anda anlamsızlaşır.
“Hızlı okumak bir beceridir, ama eleştirel okumak bir farkındalıktır.”
— Taner Aktaş
🧠 1. ELEŞTİREL OKUMA NEDİR?
Okuma eyleminin en üst basamağıdır eleştirel okuma.
Klasik anlamda okumak, yazarın ne söylediğini anlamakla sınırlıdır;
ama eleştirel okuma, “Neden böyle söylüyor?”, “Bu görüşü hangi kanıta dayandırıyor?” ve “Bu bilgi bana nasıl bir bakış açısı kazandırıyor?” sorularını sormaktır.
Dewey (1910), düşünmeyi “kanıtları değerlendirme süreci” olarak tanımlar.
Paul ve Elder (2008) ise eleştirel okumayı “aktif, yansıtıcı ve değerlendirici bir okuma biçimi” olarak açıklar.
Benim gözümde ise eleştirel okuma, okur ile yazar arasında kurulan zihinsel bir diyalogdur.
Bir öğrencim vardı, adını Elif koyayım.
Okuma hızında çok ileriydi, ama sınavlarda hep aynı şeyi söylüyordu:
“Hocam, metni bitiriyorum ama yazar ne demek istemiş anlayamıyorum.”
Ona şunu söyledim:
“Elif, okuma sadece gözün değil, aklın hareketidir. Göz satırda gezerken, akıl o satırın arkasında dolaşmalıdır.”
İşte bu farkındalık, onun okuma biçimini tamamen değiştirdi.
Eleştirel okuma tam olarak budur — gözün gördüğünü aklın tartması.
📘 2. ELEŞTİREL OKURUN ÖZELLİKLERİ
Eleştirel okur, metni kutsal bir doğru olarak görmez.
Onu sorgular, çözümleye çalışır ve gerektiğinde yazarla tartışır.
Eleştirel okurun zihninde sürekli şu üç soru döner:
Yazar ne diyor?
Neden böyle söylüyor?
Ben buna katılıyor muyum?
Bir dersimde öğrencilere bir köşe yazısı okuttum.
Bir öğrenci “Hocam, bu yazar doğru söylüyor.” dedi.
Başka biri “Hayır, bu çok tek taraflı.” dedi.
Ben de sordum:
“Hanginiz doğru söylüyor?”
Kısa bir sessizlik oldu.
Sonra biri “Hocam, belki de ikimiz de haklıyız.” dedi.
İşte o anda sınıfta bir sessizlik değil, bir farkındalık oluştu.
Eleştirel okur, haklı olmaya değil, anlamaya çalışır.
🔍 Eleştirel Okurun Özellikleri
| Özellik | Açıklama | Sınıf Uygulaması |
|---|---|---|
| Sorgulayıcı | Metindeki her yargıyı sorgular, kanıt ister. | “Yazar bunu neye dayanarak söylüyor?” sorusu. |
| Analitik | Fikirleri parçalara ayırır, aralarındaki ilişkiyi çözer. | “Bu paragraf neden burada?” etkinliği. |
| Empatik | Farklı görüşleri anlamaya çalışır. | Karakterin bakış açısından yeniden yazma etkinliği. |
| Tutarlılık Arayıcı | Yazarın argüman zincirinde kopukluk arar. | “Bu fikir başta söyledikleriyle çelişiyor mu?” sorusu. |
| Öz-Düşünümsel | Kendi önyargısının farkındadır. | “Ben olsaydım nasıl düşünürdüm?” yazılı değerlendirmesi. |
Brookfield (2012), eleştirel okuru “düşünme cesaretine sahip kişi” olarak tanımlar.
Ben buna bir şey ekliyorum:
“Eleştirel okur, anlamayı bir eylem haline getiren kişidir.”
📈 3. ELEŞTİREL OKUMANIN FAYDALARI
Eleştirel okuma sadece akademik başarıyı değil, yaşam kalitesini de yükseltir.
Çünkü okuma, bilgiye ulaşmanın değil, bilgiyi değerlendirebilmenin yoludur.
Anlam Derinliği:
Eleştirel okur yüzeyde kalmaz; alt anlamları, yazarın niyetini ve arka planı yakalar.
Kendeou & van den Broek (2007), eleştirel okuma eğitimi alan öğrencilerin %35 daha yüksek anlam puanı elde ettiğini göstermiştir.Karar Verme Yeteneği:
Hayatta da bilgiyi analiz eden birey, daha doğru karar verir.Medya Okuryazarlığı:
Sosyal medya çağında her bilgiye inanmak kolay, sorgulamak zor.
Eleştirel okuma bu farkı yaratır.Zihinsel Esneklik:
Farklı düşüncelere açık olmak, kendi düşünce ufkunu genişletir.Empati Gelişimi:
Bir romanı eleştirel okuyan öğrenci, karakterin nedenlerini anlamaya başlar.
Bu da toplumsal farkındalığı güçlendirir.
Bir veli bana şöyle demişti:
“Hocam, kızım artık sadece roman okumuyor, romanın içindekileri tartışıyor.”
İşte o zaman anladım; okuma alışkanlığı değil, okuma bilinci kazandırmışız.
🔍 4. ELEŞTİREL OKUMA NASIL YAPILIR? (UYGULAMALI YÖNTEMLERLE)
Eleştirel okumayı öğretirken en çok kullandığım cümle şudur:
“Bir metni anlamak, onu sorgulamakla başlar.”
Eleştirel okuma üç aşamalı bir süreçtir: okuma öncesi, sırası ve sonrası.
📗 1️⃣ Okuma Öncesi: “Zihinsel Mercekleri Ayarlamak”
Okuma başlamadan önce, öğrenci metne hazırlıklı bir bilinçle yaklaşmalıdır.
Uygulama 1 – Tahmin Et, Sorgula:
Bir yazının başlığını veririm:
“Yapay Zekâ Öğretmenlerin Yerini Alabilir mi?”
Daha okumadan önce sınıfa sorarım:
Sizce yazar neyi savunuyor olabilir?
Bu yazı hangi kaygıdan doğmuş olabilir?
Yazar kim olabilir?
Bu aşamada öğrenci sadece okumaya değil, düşünmeye hazırlanır.
📘 2️⃣ Okuma Sırasında: “Sorgulama ve Kanıt Arayışı”
Okuma sırasında öğrencinin görevi, metni “sorgu masasına yatırmaktır.”
Uygulama 2 – Kanıt Avcısı:
Her paragrafta öğrenciler şu soruları cevaplar:
Bu iddia hangi veriye dayanıyor?
Yazarın dili tarafsız mı?
Karşıt görüşlere yer verilmiş mi?
Örneğin bir metinde şu cümle geçer:
“Uzmanlar öğrencilerin dikkat süresinin azaldığını söylüyor.”
Ben hemen sorarım:
“Hangi uzmanlar? Ne zaman söylemişler? Veriye dayalı mı, gözleme mi?”
Bu tür sorgulamalar, öğrenciyi düşünmeye zorlar.
📙 3️⃣ Okuma Sonrası: “Yorumlama ve Yeniden İnşa”
Metin bittiğinde işin asıl kısmı başlar.
Eleştirel okuma, metni yeniden üretmektir.
Uygulama 3 – Farklı Bakış Açısı:
Öğrenciden metni başka bir karakterin, hatta karşıt görüşün ağzından yeniden yazmasını isterim.
Böylece “tek bakış açısı” yerine “çok yönlü düşünme” gelişir.
📜 5. ELEŞTİREL OKUMA HANGİ METİNLERDE UYGULANMALIDIR?
Her metin eleştirel okunabilir ama bazı türler özellikle bu beceriyi gerektirir:
| Metin Türü | Eleştirel Odak | Önerilen Egzersiz |
|---|---|---|
| Haber Yazısı | Gerçek–yorum ayrımı | Aynı haberi iki gazeteden okuyun, dil farkını bulun. |
| Roman / Hikâye | Anlatıcı bakışı | Karakterin yerinde siz olsaydınız nasıl davranırdınız? |
| Reklam / Sosyal Medya İçeriği | İkna teknikleri | Slogandaki gizli çağrışımı analiz edin. |
| Akademik Makale | Argüman geçerliliği | Kullanılan verilerin kaynağını sorgulayın. |
🧩 6. ELEŞTİREL OKUMA VE HIZLI OKUMA İLİŞKİSİ
Birçok kişi “hızlı okuma anlama azaltır” der.
Ben tam tersini savunurum:
“Doğru teknikle hız, anlamı derinleştirir.”
Hızlı okuma, göz-beyin koordinasyonunu geliştirir; eleştirel okuma, bu koordinasyonu anlam odaklı hale getirir.
Grabe (2009)’un çalışması da bunu doğrular:
“Hız ve eleştirel okuma birlikte öğretildiğinde, çıkarımsal anlama becerileri belirgin biçimde artar.”
Biz Bilişsel Akademi’de tam da bunu yapıyoruz:
Önce “anlayarak okuma” refleksini kazandırıyoruz, sonra “hız” ekliyoruz.
Çünkü anlam temeli olmadan hız, sadece “mekanik bir yarış” olur.
🧠 7. BİLİŞSEL AKADEMİ’DE ELEŞTİREL OKUMA EĞİTİMİ
Eğitim sürecimiz dört haftalık yapılandırılmış bir modeldir:
| Hafta | Odak | İçerik |
|---|---|---|
| 1️⃣ | Anlama ve Eleştirel Okuma | Okuma farkındalığı, anlam katmanları, sorgulama teknikleri |
| 2️⃣ | Göz Egzersizleri | Odak, çevresel görme, kelime gruplama çalışmaları |
| 3️⃣ | Paragraf Analizi | Ana düşünce, yardımcı fikir, argüman analizi |
| 4️⃣ | Hız–Anlama Dengesi | Paragraf kampı, uygulamalı testler, bireysel gelişim raporu |
Bir öğrencim şöyle demişti:
“Hocam, artık kitapları bitirmek değil, kitaplarla düşünmek istiyorum.”
İşte o zaman amacımıza ulaştığımızı anlıyorum.
💬 8. ELEŞTİREL OKURUN GELİŞİMİ – 5 BASAMAK
Farkındalık: Okuma bir düşünme biçimidir.
Gözlem: Metnin dili, yapısı, amacı fark edilir.
Sorgulama: Neden, nasıl, neye dayanıyor?
Değerlendirme: Tutarlılık, kanıt, karşıt görüş analizi.
Yeniden Üretim: Bilgiyi kendi düşüncesiyle harmanlamak.
Bu beş basamak tamamlandığında, öğrenci artık “metin okuyan” değil, “düşünce okuyan” bir birey olur.
🌟 SONUÇ: OKUMAK DEĞİL, ANLAMAK ASIL BECERİDİR
Eleştirel okuma, bireyin zihninde düşünmeyi bir alışkanlık haline getirir.
Artık öğrenci bilgiye inanmakla yetinmez; kanıt ister, kıyaslar, değerlendirir.
Benim için en büyük başarı, bir öğrencinin “Hocam artık kendi düşüncelerimi yazabiliyorum.” demesidir.
Çünkü okuma, yazmayı doğurur; anlamak, üretmeyi tetikler.
“Hızlı okuma zamanı kazandırır,
Eleştirel okuma anlamı kazandırır.”
— Taner Aktaş
📚 KAYNAKÇA
Brookfield, S. D. (2012). Teaching for critical thinking. Jossey-Bass.
Chaffee, J. (2016). Thinking critically. Cengage Learning.
Dewey, J. (1910). How we think. D.C. Heath.
Facione, P. A. (2015). Critical thinking: What it is and why it counts. Insight Assessment.
Grabe, W. (2009). Reading in a second language. Cambridge University Press.
Hobbs, R. (2010). Digital and media literacy: A plan of action. Aspen Institute.
Kendeou, P., & van den Broek, P. (2007). The effects of prior knowledge and text structure on comprehension processes. Discourse Processes, 44(1), 1–25.
Kurland, D. J. (2000). How the language really works: The fundamentals of critical reading and effective writing.
Norris, S. P., & Ennis, R. H. (1989). Evaluating critical thinking. Critical Thinking Press.
Paul, R., & Elder, L. (2008). The miniature guide to critical thinking: Concepts and tools. Foundation for Critical Thinking.
Rosenblatt, L. (1995). Literature as exploration. Modern Language Association.
Aktaş, T. (2024). Bilişsel Hızlı Okuma Programı Ders Notları. Bilişsel Akademi Yayınları.
ONLINE HIZLI OKUMA KAMPI – TÜRKİYE GENELİ OKUMA VE ANLAMA GELİŞİM PROGRAMI
Online hızlı okuma kampı; okuma hızını artırmak, okuduğunu daha hızlı ve doğru anlamak, paragraf sorularını süre kaybetmeden çözmek ve öğrenme…
1. Sınıf İngilizce – Çocuğunuzun İlk Yabancı Dil Temelini Bilimsel Yöntemlerle Güçlendirin
1. sınıf İngilizce, çocukların yabancı dil ile ilk kez bilinçli şekilde tanıştığı en kritik aşamadır. Bu dönem, hem telaffuz hem…
4. Sınıf İngilizce – Çocuğunuzun Dil Becerilerini Güçlendiren Dönüm Noktası (Bilişsel Akademi Ankara)
4. sınıf İngilizce, çocukların yabancı dili sadece kelime düzeyinde değil; cümle kurma, metin okuma, kendini ifade etme ve temel gramer…
3. Sınıf İngilizce Kursu – Bilişsel Akademi ile Çocuğunuzun İngilizce Temelini Güçlendiren En Etkili Eğitim Modeli
3. sınıf İngilizce kursu, çocukların İngilizce öğrenme sürecinde dönüm noktası niteliği taşıyan bir seviyedir. 8–9 yaş aralığı, dil öğreniminin en…
2. Sınıf İngilizce – Çocuğunuzun Geleceğini Değiştiren Eğitim, Bilişsel Akademi’de Başlıyor
2. sınıf İngilizce, çocuğunuzun yabancı dili sevmesi, doğru telaffuzu öğrenmesi, özgüven kazanması ve okul hayatı boyunca İngilizcede zorlanmaması için en…
Sadece matematik Kursu – Ankara Kızılay, Çayyolu, Keçiören ve Online Eğitimin
Sadece matematik kursu, öğrencilerin matematikte yaşadığı tüm akademik zorlukları ortadan kaldırmak, netlerini yükseltmek, okul başarısını artırmak ve sınavlara yüksek performansla…
